Operationaliseren van Concepten | Stappenplan & Voorbeelden

Operationaliseren is het omzetten van abstracte concepten in duidelijk gedefinieerde, representatieve en meetbare variabelen. Hoewel sommige concepten, zoals lengte of leeftijd, makkelijk te meten zijn, geldt dit niet voor andere concepten, zoals spiritualiteit, geluk of angst.

Door operationalisering kun je systematisch data verzamelen over processen en verschijnselen die niet direct waarneembaar of meetbaar zijn.

Meestal willen begeleiders dat je beknopt aangeeft in welke abstracte concepten je geïnteresseerd bent en hoe je deze meetbaar maakt, waarbij je je keuzes baseert op literatuuronderzoek. Het kan ook voorkomen dat begeleiders een stapsgewijze operationalisatie verwachten, waarbij je een operationalisatieschema gebruikt.

Waarom is operationaliseren belangrijk?

Bij kwantitatief onderzoek is het belangrijk om de variabelen die je wilt bestuderen nauwkeurig te definiëren in je onderzoeksopzet.

Zonder transparante en specifieke operationele definities is het mogelijk dat onderzoekers irrelevante concepten meten of onderzoeksmethoden inconsistent toepassen. Operationalisering vermindert subjectiviteit en verhoogt de betrouwbaarheid van je studie.

De keuze voor je operationele definitie kan je uiteindelijke resultaten beïnvloeden. Een experimentele interventie voor sociale angst zou bijvoorbeeld de zelfbeoordeling van angstscores verlagen, terwijl de vermijding van drukke plekken hetzelfde blijft. Je resultaten zijn dan contextspecifiek, en niet te generaliseren naar andere situaties.

Concepten kunnen op veel verschillende manieren worden geoperationaliseerd. Deze operationalisaties richten zich op verschillende dimensies en subdimensies van een concept. Het is belangrijk om specifiek te zijn over wat je meet, om zo duidelijk te maken welke dimensie(s) je precies onderzoekt (en welke niet).

Als je een hypothese toetst aan de hand van meerdere operationalisaties van één concept (i.e., als je meerdere dimensies behandelt), kun je checken of je resultaten afhangen van het soort meting dat je gebruikt. Als je resultaten niet variëren bij verschillende metingen, dan zijn je resultaten “robuust”.

Hoe meer dimensies van het concept je behandelt, hoe beter je het abstracte concept in zijn geheel dekt in je onderzoek.

Stappenplan: Hoe operationaliseer je?

Er zijn 3 belangrijke stappen voor operationalisatie:

1. Identificeer de hoofdconcepten van je onderzoek
2. Kies een variabele om de concepten te representeren
3. Kies indicatoren voor elke variabele

Stap 1: Identificeer de hoofdconcepten van je onderzoek

Je kunt de hoofdconcepten van je onderzoek vaststellen op basis van je onderzoeksvraag.

Stap 2: Kies een variabele om de concepten te representeren

Je hoofdconcepten kunnen veel verschillende variabelen of eigenschappen hebben die je zou kunnen meten.

Ga je bijvoorbeeld de hoeveelheid slaap meten of de kwaliteit van de slaap? En ga je meten hoe vaak tieners sociale media gebruiken, welke sociale media ze gebruiken, of wanneer ze die gebruiken?

Om te beslissen welke variabelen je wilt meten, kun je in je theoretisch kader een literatuuronderzoek doen om te bepalen wat de meest relevante of nog niet onderzochte variabelen zijn. Zo kun je relevante gaps in de literatuur identificeren en onderzoeken met jouw onderzoek.

Stap 3: Kies indicatoren voor elke variabele

Om je variabelen te kunnen meten, moet je indicatoren kiezen om de variabelen in cijfers te kunnen weergeven.

Soms zullen deze indicatoren voor de hand liggen: de hoeveelheid slaap kan bijvoorbeeld worden gemeten door het aantal uren slaap per nacht. Maar een variabele als slaapkwaliteit is moeilijker te meten.

Je kunt aan de hand van eerdere studies ideeën opdoen over hoe je je variabele kunt meten. Zo kunnen er gevalideerde vragenlijsten of likertschalen bestaan die je aan je deelnemers kunt uitdelen. Je kunt ook zelf een vragenlijst of schaal ontwikkelen.

In je methodologie rapporteer je je indicatoren en de manier waarop je ze gaat meten. In je discussie kun je evalueren hoe je keuze voor de operationalisatie je resultaten of interpretaties kan hebben beïnvloed.

Voordelen van operationaliseren

Operationaliseren heeft belangrijke voordelen:

• Empirisme

Wetenschappelijk onderzoek is gebaseerd op waarneembare en meetbare bevindingen. Operationele definities splitsen abstracte concepten op in meetbare variabelen. Dit maakt het mogelijk om abstracte concepten te onderzoeken en te meten.

• Grote mate van objectiviteit

Een gestandaardiseerde aanpak voor dataverzameling laat weinig ruimte over voor subjectieve interpretaties van waarnemingen.

• Hoge betrouwbaarheid

Een goede, transparante operationalisatie kan ook worden gebruikt door andere onderzoekers. Als hetzelfde wordt gemeten aan de hand van je operationalisatie, zouden steeds dezelfde resultaten moeten worden gevonden (repliceerbaarheid). Een goede operationalisatie draagt daarom bij aan de betrouwbaarheid.

Beperkingen van operationaliseren

Operationele definities van concepten kunnen soms problematisch zijn.

• Onderdeterminatie

Veel concepten variëren in verschillende tijdsperiodes en sociale situaties.

Armoede is bijvoorbeeld een wereldwijd verschijnsel, maar het precieze inkomensniveau dat bepalend is voor armoede kan van land tot land aanzienlijk verschillen.

• Reductie

Operationele definities kunnen makkelijk betekenisvolle en subjectieve aspecten van concepten negeren, omdat onderzoekers proberen complexe concepten tot getallen te reduceren.

Als je bijvoorbeeld aan consumenten vraagt om hun tevredenheid over een dienst te beoordelen op een 5-puntsschaal, zegt dat niets over waarom ze die ervaring hebben.

• Context-specifiek

Context-specifieke operationalisaties helpen om ervaringen uit het echte leven te behouden, maar maken het moeilijk om studies te vergelijken als de metingen aanzienlijk verschillen.

Corruptie kan bijvoorbeeld op veel verschillende manieren worden geoperationaliseerd (e.g., perceptie van corrupte bedrijfspraktijken, of frequentie van verzoeken om omkoping door overheidsambtenaren), maar de metingen representeren niet altijd hetzelfde concept.

Scribbrs operationalisatieschema

Het onderstaande schema kun je invullen om je eigen operationalisatie uit te voeren. Klik op de blauwe button onder de tabel om het schema te openen in Google Docs, zodat je het kunt downloaden en opslaan.

Als je meer wilt weten over hoe je dit schema invult, kun je hier ons volledige voorbeeld van een operationalisatie in je scriptie bekijken.

Template operationalisatieschema

Veelgestelde vragen over operationaliseren

Wat is operationaliseren?

Operationaliseren betekent dat je abstracte, conceptuele ideeën vertaalt naar meetbare variabelen. Als je je dataverzamelingsmethode uitwerkt, moet je de conceptuele definitie (wat je wilt onderzoeken) omzetten in de operationele definitie (wat je gaat meten).

In sommige gevallen kunnen je variabelen direct worden gemeten (zoals “leeftijd”), maar het zal vaker voorkomen dat je geïnteresseerd bent in ingewikkeldere constructen of variabelen die je niet direct kunt meten of observeren (zoals “geluk”).

Kan ik meerdere onafhankelijke of afhankelijke variabelen onderzoeken in mijn onderzoek?

Het is mogelijk om meerdere variabelen te onderzoeken in een experiment, maar je dient dan ook meerdere onderzoeksvragen te formuleren.

Je bent bijvoorbeeld geïnteresseerd in het effect van dieet op gezondheid. Je kunt meerdere maten gebruiken om de gezondheid te meten, zoals de bloedsuikerspiegel, hartslag en bloeddruk. Iedere maat is een aparte afhankelijke variabele die gepaard gaat met een eigen onderzoeksvraag.

Je bent niet alleen geïnteresseerd in iemands dieet, maar ook in de mate van fysieke activiteit (of zelfs het effect van een combinatie van die twee). Je spreekt dan van twee onafhankelijke variabelen.

In een experiment manipuleer je slechts één onafhankelijke variabele per keer om de interne validiteit te waarborgen.

Wat is het verschil tussen concepten, variabelen, en indicatoren?

In wetenschappelijk onderzoek zijn concepten de abstracte ideeën of verschijnselen die worden bestudeerd (e.g., onderwijsprestaties). Variabelen zijn eigenschappen of kenmerken van het concept (e.g., schoolresultaten), terwijl indicatoren manieren zijn om de variabelen te meten of te kwantificeren (e.g., jaarlijkse cijferrapporten).

Het proces waarbij abstracte concepten worden omgezet in meetbare variabelen en indicatoren wordt operationalisering genoemd.

Wat is het verschil tussen validiteit en betrouwbaarheid?

Bij validiteit gaat het om het meten wat je beoogt te meten. Bij betrouwbaarheid daarentegen gaat het om de vraag of je onderzoeksresultaten hetzelfde zouden zijn als je het onderzoek op dezelfde wijze nogmaals uitvoert.

Waar in mijn scriptie operationaliseer ik concepten?

Je definieert het abstracte begrip dat je wilt operationaliseren als je je probleemstelling, onderzoeksvragen en/of hypothesen presenteert. Zo weet je lezer direct wat je bedoelt met de concepten die je wilt onderzoeken.

Vervolgens werk je de definitie uit in het theoretisch kader, waar je eventueel ook dimensies en indicatoren kunt bespreken. Je geeft pas in de methodesectie aan hoe je de indicatoren gaat meten.

Het kan ook voorkomen dat je de operationalisatie op andere manieren moet verwerken, bijvoorbeeld in een apart hoofdstuk, aparte paragraaf of met een operationalisatieschema in de bijlage. Controleer daarom altijd de richtlijnen van de onderwijsinstelling.